Op zoek naar de gevel van de toekomst

Het wordt eerder een revolutie dan een evolutie. Nu al zie je dat de overheid, al dan niet onder dwang/druk van Europa en milieugroeperingen, ingrijpt. Via BENG, MPG, CO2-doelstellingen, stikstof, PFAS, Wet Kwaliteitsborging Bouw, etc. Tijd dus voor iedereen om na te denken over zijn of haar positie. Blijven we afwachten? Veranderen we mee en passen we ons aan? Of zien we in de veranderingen ook kansen? Met dit artikel hoop ik u even uit de dagelijkse sleur te trekken en u uit te dagen om eens voor u zelf een toekomstbeeld te schetsen. Dat mag best afwijken van hetgeen ik hier schilder, maar belangrijk is om er van tijd tot tijd actief mee bezig te zijn.

Bij het nadenken over de gevel van de toekomst is het zinvol om in waarden of functies te denken. Een gevel wordt nu gezien als een scheiding tussen binnen en buiten. Deze moet onder andere warmte en geluid isoleren, moet de architectuur versterken, tegen weer en wind bestand zijn, moet brandwerend zijn en niet bijdragen in de uitbreiding van een brand. Tevens moet deze deels transparant zijn voor licht en zicht. Tot zo ver een kort programma van eisen. Wat in de praktijk opvalt is dat gevels statisch zijn. Zowel buiten- als binnenomstandigheden wisselen haast per uur, maar wat schetst de verbazing, de gevel is een star element ontworpen om 30-50 jaar of zelfs langer, één verzameling van vooraf bepaalde prestaties te leveren. Het openzetten van een raam of openschuiven van een roostertje vormen soms het enige ‘dynamische’ onderdeel van een gevel. De laatste decennia en zeker met de BENG norm, komen daar zonwering en eventueel geautomatiseerde ventilatie bij. 

Om u uit te dagen stel ik maar eens hardop wat vragen:

• Waarom speelt de gevel geen belangrijkere rol bij het klimatiseren van de binnenruimte? Waarom delegeren we die functie naar de installateur die daarvoor een ingewikkeld stelsel van kanalen en kabels aanlegt? We halen de lucht van het dak, terwijl diezelfde lucht ook gewoon aan de andere kant van de gevel zit? Waarom koelen we de warmte weg, die we net daarvoor via de gevel hebben toegelaten? Dat is niet efficiënt, toch? Die kanalen en kabels zitten bovendien uitermate in de weg bij het veranderen van plattegronden en hinderen dus de flexibiliteit.

• Waarom leren we niet meer van de natuur? Waar bloemen en planten zich openen en sluiten als gevolg van buitenomstandigheden. Om licht binnen te laten of vocht vast te houden. Een zeer beweegbare gevel dus. Zie bijgaand voorbeeld of zoek maar eens op woorden als biomimicri of kinetische façades.

• Waarom zouden we gevels op prominente plekken niet kunnen gebruiken om met de omgeving te communiceren? Geveldelen die samen met elkaar een groot scherm vormen waarop boodschappen kunnen worden uitgedragen. Wellicht alleen kwaliteits-PR zoals de foto’s en beelden bij Wetransfer. Aantrekkelijk voor gebouwen naast een spoorlijn, verkeersader of zelfs aanvliegroute.

• Waarom heeft een gevel een vooraf ingestelde isolatiewaarde? Voor de winter is dat nog wel verdedigbaar, maar in de zomer gaat het vaak juist over het kwijtraken van warmte en zou je de gevel graag in een zomerstand willen zetten.

• Waarom zijn gevels niet gemakkelijk uitwisselbaar? Levensduren van casco en gevels zijn immers niet gelijk en de vraag naar mutaties wordt steeds groter.

‘Wat kost dat dan wel niet?’ Hoor ik u denken. Zeker een belangrijke vraag, maar als we bereid zijn om de functionaliteit te vertalen in exploitatievoordelen ontstaat er ook een verdienmodel. Dan verleggen we de aandacht van kosten naar opbrengsten (waarden).

• Flexibiliteit laat zich uitbetalen bij mutaties of functieverandering. Je zult maar eigenaar zijn van een groot winkelpand of kantoorgebouw dat sinds coronatijd en met een groeiend marktaandeel van webshops en thuiswerken, geen huurder meer heeft.

• Gebouwen die onder alle omstandigheden een aantoonbare comfortverbetering en een gezonder binnenmilieu laten zien, leiden tot een hogere werkprestatie. In scholen is veel onderzoek gedaan naar de relatie tussen de luchtkwaliteit en leerprestaties en daar is dit verband al aangetoond.

• Gebouwen met een PR-opbrengstwaarde. Nu worden er reclamezuilen gebouwd met dit als enige doel. Voor gebouwen kan het een aantrekkelijke bijvangst zijn. Wist u bijvoorbeeld dat gebouwen op Times Square in New York, meer opbrengen per m2 gevel, dan per m2 vloeroppervlak? Daar is het verhuren van kantoorruimte al tot bijvangst verworden!

• Het kunnen terugleveren van tweedehands gevels is straks geld waard. Het nu reeds mee ontwerpen van de demontage, loont.

Dit artikel is bedoeld om u als ontwerper, adviseur of producent uit te dagen. Enkele decennia geleden leek vandaag op gisteren en morgen op vandaag. We konden ons toen permitteren om wat achterover te leunen. Echter de wereld verandert op dit moment sneller dan ooit te voren. De klimaatverandering respectievelijk de klimaatafspraken dagen ons stevig uit. Materiaalschaarste dient zich aan. De gedurende de laatste 20 jaar stijgende prijzen voor hout, staal en aluminium maken ons bewust van schaarste en materiaalwaarde. Dat en nog veel meer veranderingen leiden tot circulaire gebouwen die straks bij mutaties demontabel en herbruikbaar zijn. Tevens gaan we nu over naar industriële bouwmethoden, de enige wijze waarop we onze jaarlijkse 75.000 – 100.000 woningen en andere bouwwerken kunnen realiseren.

Omdat we als bouw in feite dienstverleners zijn (u vraagt, wij draaien) zit het niet in ons DNA om strategisch voor te sorteren op waarschijnlijke veranderingen die de maatschappij respectievelijk de markt verlangt, zo niet afdwingt. We plooiden het altijd wel weer. Met de huidige snelheid en mate van vereiste verandering is dat echter niet meer voldoende. Bovendien houdt het plooien ergens op en komen we op een dood spoor. Kortom we moeten wat.

Ik rapporteerde in de vorige editie over het Living Lab 040, een nieuwe proeftuin voor de BV Nederland, waar we het bouwen en verblijven van morgen gaan ontdekken. Ik zou u sowieso op de hoogte houden. Inmiddels zijn we bezig met de voorbereiding van de eerste experimenten. Ik kom daar nog op terug. Ik haal het LAB nu vooral aan om te melden dat we op het gebied van gevels nog betrekkelijk weinig disruptieve initiatieven zien. In elk geval niet in relatie tot de functionaliteit van de gevel en beweegbaarheid daarvan. Met sensoren en actuatoren, met beeldfuncties, specifieke beveiligingen, klimaatvoorzieningen. Ook met circulaire concepten waarbij de leverancier eigenaar blijft. Dat laatste is wel al onderdeel van enkele woonconcepten. Zo is Kloeckner-ODS actief met een ‘as a service’ concept. Zij stimuleren het gedachtengoed onder andere via Harvest Bay. En ook Velux (het hellend dak is toch ook een soort gevel) is actief. Niet eenzijdig gericht op het raam, maar op het binnenklimaat. Dit onder ander op basis van domotica en samenwerking met andere leveranciers van bijvoorbeeld natuurlijke ventilatie. Uiteraard omarmt Velux daarbij het gedachtengoed van Active House dat bij uitstek gaat over woonkwaliteit en duurzaamheid als waarde. Er zijn inmiddels diverse andere initiatieven, maar daarover een volgende keer meer.  

Voor nu wil ik u alleen maar uitdagen om eens na te denken over nieuwe gevelconcepten. Als u ermee aan de slag wilt en koploper wilt zijn, maar ook als u hierover in debat wilt, wilt sparren, meldt u dan bij het lab: WWW.LivingLab040.nl. Ik hoor graag jullie inbrengen en visies in het debat, zodat we samen ons toekomstbeeld kunnen aanscherpen.

Jos Lichtenberg is emeritus Hoogleraar bouwinnovatie aan de TU/e, initiator van House of Tomorrow Today, van de Slimbouwen beweging en samen met Monique Donker van het Living Lab 040.